Πότε θα παραδεχθούμε την ιστορία των Γιαννιωτών Εβραίων;
Η αίθουσα στην οποία γίνεται η συζήτηση για τον εκτοπισμό των Γιαννιωτών Εβραίων από τα Γιάννενα το 1944, βρίσκεται στο σχολικό συγκρότημα της Ακαδημίας. Σήμερα, ανακαινισμένη και σύγχρονη, λέγεται «Αρχιεπισκόπου Σπυρίδωνος», αλλά για πολλά χρόνια ήταν η περίφημη «Αίθουσα Τελετών» (ολίγον μακάβριος τίτλος) της Ακαδημίας.
Σε αυτή την αίθουσα, πριν ανακαινιστεί, έχω παρακολουθήσει αρκετές παραστάσεις για τον Αλή Πασά, μερικές μάχες με Γερμανούς και κανα-δυο επικά πολεμικά με τον Παπαφλέσσα. Σε όλα αυτά πρωταγωνιστούσαμε εμείς τα παιδιά, μαθητές, ντυμένοι τσολιάδες, πολεμιστές και σουλτάνοι.
Δεν έχω ακούσει λέξη (είτε σε σχολική παράσταση, είτε σε μία από τις σχολικές αίθουσες του συγκροτήματος) για τους Εβραίους των Ιωαννίνων. Ο εκτοπισμός 1850 συμπολιτών μας (τότε μεγάλου ποσοστού του πληθυσμού ολάκερης της πόλης!) δεν ήταν ποτέ μέρος της σχολικής ύλης, ούτε καν της συζήτησης μεταξύ δασκάλων-μαθητών. Στις 25 Μαρτίου (ανήμερα του εκτοπισμού κάθε χρόνο) ακούγαμε για τον Ευαγγελισμό και για την Ελληνική Επανάσταση, τίποτε όμως για τη γενοκτονία στο Κάστρο.
Πληροφορήθηκα το γεγονός όταν τελείωσα το σχολείο!
Ήταν κάτι που οι Έλληνες αποσιωπούσαν. Γιατί; Θα αποσιωπούσαν ποτέ τον εκτοπισμό και θανάτωση των Χριστιανών της πόλης; Ασφαλώς όχι. Γιατί το έκαναν με τους Εβραίους;
Η εκδήλωση της Δευτέρας
Εδώ και καιρό η Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων, αν και αργοσβήνει, προσπαθεί να κάνει αισθητή την παρουσία της. Επέλεξε τις εκδηλώσεις και μερικές συμβολικές κινήσεις (όπως ο πρόσφατος ανθρώπινος κύκλος έξω από το πολύπαθο εβραϊκό νεκροταφείο) ως την πειστικότερη απάντηση στους βανδαλισμούς σε βάρος της. Φέρνοντας την κοινότητα στο προσκήνιο, έχει ως απώτερο σκοπό να φέρει και τις βαρβαρότητες στην πρώτη γραμμή της προσοχής της τοπικής κοινωνίας.
Μέσα σε αυτό το γενικότερο κλίμα διοργανώθηκε και η προχθεσινή ημερίδα με πρωτοβουλία των ομιλητών. Μάλλον η κουβέντα στήθηκε λίγο αυτοσχέδια και ως συνέχεια της συζήτησης του Δεκεμβρίου, η οποία διεξήχθη εν μέσω έντασης, εξαιτίας της αναφοράς της Φραγκίσκης Αμπατζομπούλου σε αντισημιτικά σχόλια σε λογοτεχνικά κείμενα Γιαννιωτών.
Ήταν λίγο ενοχλητική η περιρρέουσα ατμόσφαιρα «θα πλακωθούμε πάλι», την οποία ενίσχυαν τα σχόλια του συντονιστή των ομιλητών, Πάρι Παπαμίχου. Διαρκώς έλεγε ότι προκύπτουν διαφωνίες, ότι τα πράγματα περιπλέκονται, λες και η αντιδικία ήταν το ζητούμενο. Πράγματι κάποια στιγμή πυροδοτήθηκε ένταση, υπήρξαν διαφωνίες, αλλά απομακρυσμένες από το επίκεντρο της συζήτησης. Ποιο ήταν το επίκεντρο; Αν η πόλη στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων το ‘44. Προστάτεψε τους Εβραίους; Ή μήπως ο εκτοπισμός βόλεψε την τοπική κοινωνία, αφού έδωσε το πράσινο φως για το πλιάτσικο των περιουσιών τους; Καθόλου απλό θέμα και μάλιστα όταν συζητιέται σε μαζικά ακροατήρια -η αίθουσα των 300 ατόμων ήταν γεμάτη, ενώ υπήρχαν και πολλοί όρθιοι στην είσοδο.
Γύρω από αυτό το ερώτημα αναπτύχθηκαν δύο επιχειρηματολογίες. Η πρώτη της Ελένης Κουρμαντζή. Η καθηγήτρια ιστορίας του πανεπιστημίου (ασταμάτητη ερευνήτρια της εβραϊκής κοινότητας και ειδικά του Γιοσέφ Ελιγιά) μίλησε με θέμα «Μαρτυρίες Γιαννιωτών για την γερμανική κατοχή» και έχει μια ξεκάθαρη θέση: η ηγεσία της εβραϊκής κοινότητας αγνόησε τις προειδοποιήσεις, ο τότε πνευματικός της ηγέτης Σαμπεθάι Καμπιλή πίστεψε στα καθησυχαστικά μηνύματα των Γερμανών. Την ίδια στιγμή η ισχυρή παρουσία του γερμανικού στρατού είχε τρομοκρατήσει τη μαχητική τοπική κοινωνία, η οποία ελάχιστα περιθώρια δράσης είχε. Οι Γιαννιώτες στο σύνολο τους δημοκράτες ιστορικά, είχαν βαθιά συναισθήματα φιλίας, ακόμη και ταύτισης με την κοινότητα. Η διήγηση της κ. Κουρμαντζή στηρίζεται σε πρωτότυπη ιστορική έρευνα, αλλά χρωματίζεται έντονα συναισθηματικά όταν φθάνει στους Γιαννιώτες. Το βροντώδες χειροκρότημα του κοινού όταν τους έπλεξε το εγκώμιο στο τέλος της ομιλίας της σε αποπροσανατόλιζε. Ήρθαμε εδώ για να ακούσουμε τι έγινε ή για να ευλογήσουμε τα… δημοκρατικά μας γένια.
Στον αντίποδα η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου (θέμα της ομιλίας της: «Κατοχικά Γιάννενα και Ολοκαύτωμα: Η λογοτεχνία ως μαρτυρία») περιγράφει τελείως διαφορετικά την κατάσταση. Δεν είναι καθόλου βέβαιη για το αν η εβραϊκή κοινότητα, στοχευμένη και αιχμάλωτη από τις άγριες κατοχικές αρχές, και εν μέσω ενός κλίματος αδιαφορίας ή ακόμη και προκατάληψης, θα μπορούσε να σωθεί από μόνη της. Ιδίως μάλιστα τη στιγμή που δεν διέθετε τη βοήθεια των ελληνικών θεσμών και προσώπων με κομβικό ρόλο στα δρώμενα της πόλης.
Η αίθουσα στην οποία γίνεται η συζήτηση για τον εκτοπισμό των Γιαννιωτών Εβραίων από τα Γιάννενα το 1944, βρίσκεται στο σχολικό συγκρότημα της Ακαδημίας. Σήμερα, ανακαινισμένη και σύγχρονη, λέγεται «Αρχιεπισκόπου Σπυρίδωνος», αλλά για πολλά χρόνια ήταν η περίφημη «Αίθουσα Τελετών» (ολίγον μακάβριος τίτλος) της Ακαδημίας.
Σε αυτή την αίθουσα, πριν ανακαινιστεί, έχω παρακολουθήσει αρκετές παραστάσεις για τον Αλή Πασά, μερικές μάχες με Γερμανούς και κανα-δυο επικά πολεμικά με τον Παπαφλέσσα. Σε όλα αυτά πρωταγωνιστούσαμε εμείς τα παιδιά, μαθητές, ντυμένοι τσολιάδες, πολεμιστές και σουλτάνοι.
Δεν έχω ακούσει λέξη (είτε σε σχολική παράσταση, είτε σε μία από τις σχολικές αίθουσες του συγκροτήματος) για τους Εβραίους των Ιωαννίνων. Ο εκτοπισμός 1850 συμπολιτών μας (τότε μεγάλου ποσοστού του πληθυσμού ολάκερης της πόλης!) δεν ήταν ποτέ μέρος της σχολικής ύλης, ούτε καν της συζήτησης μεταξύ δασκάλων-μαθητών. Στις 25 Μαρτίου (ανήμερα του εκτοπισμού κάθε χρόνο) ακούγαμε για τον Ευαγγελισμό και για την Ελληνική Επανάσταση, τίποτε όμως για τη γενοκτονία στο Κάστρο.
Πληροφορήθηκα το γεγονός όταν τελείωσα το σχολείο!
Ήταν κάτι που οι Έλληνες αποσιωπούσαν. Γιατί; Θα αποσιωπούσαν ποτέ τον εκτοπισμό και θανάτωση των Χριστιανών της πόλης; Ασφαλώς όχι. Γιατί το έκαναν με τους Εβραίους;
Η εκδήλωση της Δευτέρας
Εδώ και καιρό η Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων, αν και αργοσβήνει, προσπαθεί να κάνει αισθητή την παρουσία της. Επέλεξε τις εκδηλώσεις και μερικές συμβολικές κινήσεις (όπως ο πρόσφατος ανθρώπινος κύκλος έξω από το πολύπαθο εβραϊκό νεκροταφείο) ως την πειστικότερη απάντηση στους βανδαλισμούς σε βάρος της. Φέρνοντας την κοινότητα στο προσκήνιο, έχει ως απώτερο σκοπό να φέρει και τις βαρβαρότητες στην πρώτη γραμμή της προσοχής της τοπικής κοινωνίας.
Μέσα σε αυτό το γενικότερο κλίμα διοργανώθηκε και η προχθεσινή ημερίδα με πρωτοβουλία των ομιλητών. Μάλλον η κουβέντα στήθηκε λίγο αυτοσχέδια και ως συνέχεια της συζήτησης του Δεκεμβρίου, η οποία διεξήχθη εν μέσω έντασης, εξαιτίας της αναφοράς της Φραγκίσκης Αμπατζομπούλου σε αντισημιτικά σχόλια σε λογοτεχνικά κείμενα Γιαννιωτών.
Ήταν λίγο ενοχλητική η περιρρέουσα ατμόσφαιρα «θα πλακωθούμε πάλι», την οποία ενίσχυαν τα σχόλια του συντονιστή των ομιλητών, Πάρι Παπαμίχου. Διαρκώς έλεγε ότι προκύπτουν διαφωνίες, ότι τα πράγματα περιπλέκονται, λες και η αντιδικία ήταν το ζητούμενο. Πράγματι κάποια στιγμή πυροδοτήθηκε ένταση, υπήρξαν διαφωνίες, αλλά απομακρυσμένες από το επίκεντρο της συζήτησης. Ποιο ήταν το επίκεντρο; Αν η πόλη στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων το ‘44. Προστάτεψε τους Εβραίους; Ή μήπως ο εκτοπισμός βόλεψε την τοπική κοινωνία, αφού έδωσε το πράσινο φως για το πλιάτσικο των περιουσιών τους; Καθόλου απλό θέμα και μάλιστα όταν συζητιέται σε μαζικά ακροατήρια -η αίθουσα των 300 ατόμων ήταν γεμάτη, ενώ υπήρχαν και πολλοί όρθιοι στην είσοδο.
Γύρω από αυτό το ερώτημα αναπτύχθηκαν δύο επιχειρηματολογίες. Η πρώτη της Ελένης Κουρμαντζή. Η καθηγήτρια ιστορίας του πανεπιστημίου (ασταμάτητη ερευνήτρια της εβραϊκής κοινότητας και ειδικά του Γιοσέφ Ελιγιά) μίλησε με θέμα «Μαρτυρίες Γιαννιωτών για την γερμανική κατοχή» και έχει μια ξεκάθαρη θέση: η ηγεσία της εβραϊκής κοινότητας αγνόησε τις προειδοποιήσεις, ο τότε πνευματικός της ηγέτης Σαμπεθάι Καμπιλή πίστεψε στα καθησυχαστικά μηνύματα των Γερμανών. Την ίδια στιγμή η ισχυρή παρουσία του γερμανικού στρατού είχε τρομοκρατήσει τη μαχητική τοπική κοινωνία, η οποία ελάχιστα περιθώρια δράσης είχε. Οι Γιαννιώτες στο σύνολο τους δημοκράτες ιστορικά, είχαν βαθιά συναισθήματα φιλίας, ακόμη και ταύτισης με την κοινότητα. Η διήγηση της κ. Κουρμαντζή στηρίζεται σε πρωτότυπη ιστορική έρευνα, αλλά χρωματίζεται έντονα συναισθηματικά όταν φθάνει στους Γιαννιώτες. Το βροντώδες χειροκρότημα του κοινού όταν τους έπλεξε το εγκώμιο στο τέλος της ομιλίας της σε αποπροσανατόλιζε. Ήρθαμε εδώ για να ακούσουμε τι έγινε ή για να ευλογήσουμε τα… δημοκρατικά μας γένια.
Στον αντίποδα η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου (θέμα της ομιλίας της: «Κατοχικά Γιάννενα και Ολοκαύτωμα: Η λογοτεχνία ως μαρτυρία») περιγράφει τελείως διαφορετικά την κατάσταση. Δεν είναι καθόλου βέβαιη για το αν η εβραϊκή κοινότητα, στοχευμένη και αιχμάλωτη από τις άγριες κατοχικές αρχές, και εν μέσω ενός κλίματος αδιαφορίας ή ακόμη και προκατάληψης, θα μπορούσε να σωθεί από μόνη της. Ιδίως μάλιστα τη στιγμή που δεν διέθετε τη βοήθεια των ελληνικών θεσμών και προσώπων με κομβικό ρόλο στα δρώμενα της πόλης.
Η κ. Αμπατζοπούλου επικαλείται τα παραδείγματα άλλων πόλεων όπως της Ζακύνθου με το Δεσπότη της και της Αθήνας -με τις διοικητικές της αρχές- που κατάφεραν να οργανώσουν τη μαζική διάσωση των Eβραίων συμπολιτών τους. Στα Γιάννενα δεν έγινε καμία συντονισμένη ενέργεια πλην του ΕΑΜ που ζητούσε όμως «άνδρες και λίρες» και όχι τρόπο διάσωσης μιας θρησκευτικής μειοψηφίας.
Η κ. Αμπατζοπούλου στέκεται πολύ στο πριν και στο μετά. Στο διαρκώς επαναλαμβανόμενο ανά τη χώρα και την Ήπειρο στερεότυπο της χρέωσης όλων των δεινών στους Εβραίους (από την εποχή του Σκυλόσοφου μέχρι επεισόδια στο τέλος του 19ου αιώνα στα Γιάννενα και ανυπόστατες κατηγορίες για παιδοκτονία σε βάρος Εβραίων στο Πωγώνι του 1918) και κυρίως στα αφιλόξενα για τους Εβραίους μεταπολεμικά Γιάννενα. Αυτή η τελευταία ευκαιρία για τους Γιαννιώτες να βοηθήσουν τους μόλις 163 διασωθέντες Εβραίους συμπολίτες που τελικά επέστρεψαν, χάθηκε ανεπιστρεπτί.
Η τελευταία της αναφορά μου φέρνει στο νου το δικό μου σχολείο.
Αν στο κάτω κάτω της γραφής αγαπούσαμε τόσο πολύ τους Εβραίους συμπολίτες μας και τους προστατέψαμε, γιατί αυτή η ξεκάθαρη ενοχική στάση μας μετά; Γιατί τους εξοβελίσαμε από την ιστορία μας με τον ίδιο τρόπο που τους εξοβελίσαμε από τα σπίτιά τους, μη αναγνωρίζοντας τα ως δικά τους όταν (ελάχιστοι από αυτούς) γύρισαν;
Η συζήτηση σου άφηνε το βαρύ αίσθημα ενός ανεξιχνίαστου και ανέγγιχτου παρελθόντος. Επανέφερε το επιτακτικό ερώτημα: πότε θα ασχοληθούμε επιτέλους στην Ελλάδα με την ιστορία του 20ου αιώνα χωρίς εξωραϊσμούς και προκαταλήψεις; Και την ίδια στιγμή επικρατούσε μια αδιαμφισβήτητη αισιοδοξία. Στην ίδια αίθουσα που ανεβάζαμε θεατρικά της κακιάς ώρας με χατζάρες και τουρμπάνια, αρχίσαμε να συζητάμε για το παρελθόν μας. Σιγά σιγά, λίγο ανορθόδοξα και φοβισμένα, αλλά επιτέλους συζητάμε. Και όταν συζητάς θα μάθεις την αλήθεια και στο τέλος θα την παραδεχθείς.
Στην επιστημονική ημερίδα μίλησαν επίσης η Ρένα Μόλχο με θέμα «Πώς εξιχνιάζεται ένα έγκλημα που έμεινε ατιμώρητο», και ο Σάββας Μιχαήλ με θέμα «Ένας Εβραίος Γιαννιώτης στην αραβική Αλ-Ανταλούς».
ΠΗΓΗ: Ηπειρωτικός Αγών 28 Απρ. 2010
Η κ. Αμπατζοπούλου στέκεται πολύ στο πριν και στο μετά. Στο διαρκώς επαναλαμβανόμενο ανά τη χώρα και την Ήπειρο στερεότυπο της χρέωσης όλων των δεινών στους Εβραίους (από την εποχή του Σκυλόσοφου μέχρι επεισόδια στο τέλος του 19ου αιώνα στα Γιάννενα και ανυπόστατες κατηγορίες για παιδοκτονία σε βάρος Εβραίων στο Πωγώνι του 1918) και κυρίως στα αφιλόξενα για τους Εβραίους μεταπολεμικά Γιάννενα. Αυτή η τελευταία ευκαιρία για τους Γιαννιώτες να βοηθήσουν τους μόλις 163 διασωθέντες Εβραίους συμπολίτες που τελικά επέστρεψαν, χάθηκε ανεπιστρεπτί.
Η τελευταία της αναφορά μου φέρνει στο νου το δικό μου σχολείο.
Αν στο κάτω κάτω της γραφής αγαπούσαμε τόσο πολύ τους Εβραίους συμπολίτες μας και τους προστατέψαμε, γιατί αυτή η ξεκάθαρη ενοχική στάση μας μετά; Γιατί τους εξοβελίσαμε από την ιστορία μας με τον ίδιο τρόπο που τους εξοβελίσαμε από τα σπίτιά τους, μη αναγνωρίζοντας τα ως δικά τους όταν (ελάχιστοι από αυτούς) γύρισαν;
Η συζήτηση σου άφηνε το βαρύ αίσθημα ενός ανεξιχνίαστου και ανέγγιχτου παρελθόντος. Επανέφερε το επιτακτικό ερώτημα: πότε θα ασχοληθούμε επιτέλους στην Ελλάδα με την ιστορία του 20ου αιώνα χωρίς εξωραϊσμούς και προκαταλήψεις; Και την ίδια στιγμή επικρατούσε μια αδιαμφισβήτητη αισιοδοξία. Στην ίδια αίθουσα που ανεβάζαμε θεατρικά της κακιάς ώρας με χατζάρες και τουρμπάνια, αρχίσαμε να συζητάμε για το παρελθόν μας. Σιγά σιγά, λίγο ανορθόδοξα και φοβισμένα, αλλά επιτέλους συζητάμε. Και όταν συζητάς θα μάθεις την αλήθεια και στο τέλος θα την παραδεχθείς.
Στην επιστημονική ημερίδα μίλησαν επίσης η Ρένα Μόλχο με θέμα «Πώς εξιχνιάζεται ένα έγκλημα που έμεινε ατιμώρητο», και ο Σάββας Μιχαήλ με θέμα «Ένας Εβραίος Γιαννιώτης στην αραβική Αλ-Ανταλούς».
ΠΗΓΗ: Ηπειρωτικός Αγών 28 Απρ. 2010
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου