Τα Θεοφάνεια στα Γιάννενα μεγάλο ατύχημα...

Το "ρεπορτάζ" της εποχής αναφέρει:

Λίμνη- Θεοφάνεια
αρχείο της Ιφιγένειας Χριστιάς Μπάη

Σε μια προσπάθεια (κακής) μετάφρασης στη δημοτική:.
"Το έτος 6910 (σ.τ.μ. από κτίσεως κόσμου) κατά τον Ινδικτιώνα 1, τον μήνα Ιανουάριο, δηλαδή το έτος 1402 μ.Χ., την ημέρα των αγίων Θεοφανείων, καθώς έβγαιναν οι Χριστιανοί μαζί με τη λιτανεία, και αφού έγινε ο αγιασμός όπως συνήθως στο Λιβαδιώτη, και καθώς επέστρεφαν πάλι μέσα στην πόλη, ξαφνικά χάλασε το μπαλκόνι μπροστά στο γουλά, πάνω στον οποίο βρίσκονταν πολλές αρχόντισσες, και έπεσε η αρχοντοπούλα κυρία Μανδελίνα, και μαζί μ' αυτήν και η Καυσοκαβάδαινα, οι οποίες σκοτώθηκαν, καθώς και μια άλλη γυναίκα η οποία σώθηκε. Αυτές έβλεπαν τον αγιασμό που γινόταν απέναντι. Κρεμάστηκε (από το μπαλκόνι;) και το παιδί του Ζιρίδη για μισή ώρα. Καθώς το έβλεπε (το παιδί) ο λαός, φώναζε με τρόμο πολύ "Κύριε ελέησον" μέχρις ότου το σώσανε".

 Κυριολεκτικά "τηλεοπτική" και ολοζώντανη η περιγραφή του ατυχούς συμβάντος όπως την διαβάζω στα "Ηπειρωτικά" του Γερμανού ελληνιστή και ουμανιστή Μαρτίνου Κρούσιου (1526-1607). Φαίνεται το γεγονός έμεινε για πολλά χρόνια στη συλλογική μνήμη των τότε συμπολιτών μου, ώστε να αναφέρεται και να καταγράφεται πάνω από 100 χρόνια μετά. Περιέχει και άλλα στοιχεία το απόσπασμα.
Ονόματα: Λιβαδιώτη, Καυσοκαβάδαινα, Ζηρίδης.
Το "Λιβαδιώτη" ή "Λειβαδιώτη" είναι η συνοικία γύρω από το Μώλο, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς διαβάζοντας άλλες πηγές. Η περιοχή αυτή κατοικήθηκε μεταγενέστερα κυρίως από τους Εβραίους της πόλης. Το όνομα της περιοχής διασώθηκε σχεδόν μέχρι σήμερα, αν και πολλοί σημερινοί Γιαννιώτες το αγνοούν.
Η αρχόντισσα Καυσοκαβάδαινα πρέπει να ήταν συγγενής (σύζυγος;) του Ιωάννη Καυσοκαβάδη ή Καψοκαβάδη, που αναφέρει σε άλλο απόσπασμα το χρονικό. Το όνομα σε μια πρόχειρη έρευνα στο Τηλεφωνικό κατάλογο :-) δεν υπάρχει πια στα Γιάννενα. Είναι αρκετά γνωστο όμως στην Κέρκυρα. Πιθανόν η οικογένεια να μετανάστευσε εκεί αργότερα μετά την τουρκική κατάκτηση.
Για το τρίτο όνομα Ζιρίδης δεν έχω καμιά πληροφορία,. ούτε και αυτό υπάρχει στον Τηλεφωνικό κατάλογο.
Για την αρχόντισσα Μανδελίνα δεν γνωρίζω τίποτα επίσης.

Βυζαντινή αυτοκράτειρα

Άλλες πληροφορίες που μπορεί να αντλήσει κανείς:  
Ο γουλάς: Εκεί βρισκόταν το διοικητήριο της πόλης. Εκεί ήταν και η κατοικία του δεσπότη της πόλης. Πρέπει να στέκονταν εκεί που σήμερα υπάρχει το Τζαμί του Ασλάν Πασά, το σημερινό Δημοτικό Μουσείο,  το οποίο βέβαια πολύ αργότερα χτίστηκε (1618), μετά την αποτυχημένη επανάσταση (1611) του Διονυσίου του Φιλόσοφου ή Σκυλόσοφου , όπως τον αποκαλούσαν οι Τούρκοι. (Φανταστείτε την πόλη χωρίς το χαρακτηριστικό της μνημείο!).  Είναι προφανές ακόμη ότι ο αγιασμός των υδάτων τελούνταν όπου και σήμερα περίπου. Όμως η περιοχή "Λειβαδιώτη" δεν είναι σίγουρο οτι ήταν κατοικημένη. Και έλειπαν τα σημερινά της πλατάνια. Ίσως και η στάθμη της λίμνης να ήταν πιο ψηλά. Δεν είναι σίγουρο αν υπήρχε η τάφρος που βλέπουμε σε παλιές φωτογραφίες, που απομόνωνε το βράχο του κάστρου, κάνοντας τον νησί.  Από το παραπάνω απόσπασμα φαίνεται οτι η περιοχή "Λειβαδιώτη" ήταν έξω από την πόλη. Πάντως αργότερα κατοικήθηκε από τους πρώτους Οθωμανούς στην περιοχή Τουρκοπάλουκο, (περίπου περιοχή παλαιού "Χατζηκώστα"), επίσης ήταν μια από τις περιοχές όπου υπήρχαν βυρσοδεψεία (υπήρχαν και τότε;) και, όπως προανέφερα, αργότερα κυριάρχησε το Εβραϊκό στοιχείο  μέχρι τον αφανισμό του με το Ολοκαύτωμα του 1944. Το Κάστρο δεν είχε την μορφή που έχει σήμερα, αν και υπάρχουν αντικρουόμενες  απόψεις σχετικά. Πάντως το Κάστρο πήρε τη σημερινή του μορφή επί Αλή πασά με εκτεταμένα έργα γύρω στο 1815, που φυσικά τα υπέστη ο απλός λαός, με αγγαρείες, ένας ακόμα φόρος σε είδος, αυτό το ξέρουμε. 

Το Ιστορικό πλαίσιο της εποχής:
Την πόλη τότε κυβερνούσε ο δεσπότης Ιζαού Μπουοντελμόντι ή Ησαύ Μπουοντελμόντι (Esau de' Buondelmonti), αρχοντόπουλο από την Φλωρεντία. Μόλις πριν 17 χρόνια είχε από τότε που ο Σέρβος τύραννος Θωμάς Πρελούμπος ή Πρελούμποβιτς είχε εγκαταλείψει τον μάταιο αυτό κόσμο (1385) και οι Οθωμανοί Τούρκοι δεν είχαν φανεί ακόμη στην πόλη. Ο δεσπότης Ιζάου είχε προσκυνήσει τον σουλτάνο Βαγιαζήτ ο Α' τον επιλεγόμενο Κεραυνό ή Γιλντιρίμ και πιθανόν να υπήρχε μια μικρή Τουρκική φρουρά στην πόλη. ΄Εκαναν όμως επιδρομές κατά καιρούς σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, και στην Ήπειρο.  Ο σουλτάνος Βαγιαζήτ είχε ανέβη στον θρόνο το 1389 μετά τον θάνατο του πατέρα του Μουράτ  Α' στη περίφημη μάχη του Κοσσυφοπεδίου και  λίγο μετά το περιστατικό ηττήθηκε οικτρά από τον Μογγόλο Ταμερλάνο (28 Ιουλίου 1402) στη μάχη της Άγκυρας, αιχμαλωτίστηκε και στο τέλος αυτοκτόνησε (Μάρτιος 1403). Ο "δικός μας" λοιπόν Ιζαού παντρεύτηκε την χήρα του Θωμά Πρελούμπου Μαρία Αγγελλίνα Παλαιολογίνα Δούκαινα και διαδέχτηκε τον τύραννο. Η πόλη υπέφερε ήδη από πολλά χρόνια πριν  από τις επιδρομές των Αλβανών, που είχαν έδρα την Άρτα και την Αιτωλοακαρνανία. Φάρες ολόκληρες Αρβανιτών, οι Λιόσα, οι Ζενεβιτσαίοι, οι Μαζαρακαίοι,οι Μαλακασαίοι είχαν εγκατασταθεί σε διάφορα σημεία της Ηπείρου και της Αιτωλοακαρνανίας για να καταλήξουν μετέπειτα στην Αττική και όχι μόνο, απόγονοι των οποίων είναι γνωστές προσωπικότητες της τωρινής  αλλά και παλιότερης πολιτικής μας ζωής. Σπουδαίος αρχηγός τους ήταν τότε ο Σπάτα, ο οποίος συνεχώς επέδραμε και παρενοχλούσε τους Γιαννιώτες. Λίγα χρόνια  πριν (1389) είχε γίνει και μια σπουδαία ναυμαχία στη λίμνη, όπου τα μονόξυλα και οι βάρκες των Αλβανών κατανικήθηκαν από τα αντίστοιχα των Γιαννιωτών. Ο Ιζαού αποδείχτηκε χρηστός και δίκαιος δεσπότης και ωφέλησε σε πολλά την πόλη που είχε υποφέρει από την καταπίεση και τις διώξεις του Θωμά Πρελούμπου για αρκετά χρόνια. Οταν πέθανε η Παλαιολογίνα, ο κόσμος τη θρήνησε ειλικρινά, και ο Ιζάου στη εποχή που μιλάμε είχε ηδη ξαναπαντρευτεί την Ειρήνη, κόρη του Σπάτα, έτσι ώστε να επιτευχθεί μια έστω προσωρινή ειρήνη. Είχε μόλις σχεδόν απελευθερωθεί από την αιχμαλωσία από τον μελλοντικό πεθερό του. Μετά από λίγα χρόνια, το 1411, πέθανε αφήνοντας στο θρόνο στον επίσης Ιταλό Καρολο Α' Τόκκο, για να περάσει τελικά η πόλη στην κυριαρχία των Οθωμανών Τούρκων στα 1430. Αλλ' αυτό είναι άλλη ιστορία.

Στην πόλη κατοικούσαν εκτός από τους ντόπιους Γιαννιώτες και πολλοί άρχοντες Κωνσταντινουπολίτες (όπως οι Στρατηγόπουλοι, Γαβριηλόπουλοι, Αψαράδες, Φιλανθρωπηνοί κλπ) που είχαν αρνηθεί να υποταχθούν στους Φράγκους το 1204 και κατείχαν μεγάλες γαίες. Φαίνεται οτι την εποχή που μιλάμε είχε κοπάσει η αρχική έχθρα των ντόπιων προς τους ξένους και η αριστοκρατία της πόλης είχε ενσωματωθεί στην ντόπια. Πάντως από το γεγονός αυτό, της αναγκαστικής, δηλαδή, εγκατάστασης των αρχόντων της σ' αυτή, η πόλη πάντα θεωρούνταν πιστή στον αυτοκράτορα, ακόμα κι αν η κυριαρχία του τελευταίου ουσιαστικά δεν υπήρχε στην πόλη. Εξάλλου η αυτοκρατορία έπνεε τα λοίσθια και εκείνο που της έδωσε παράταση ζωής ήταν η προσωρινή παρακμή των Οθωμανών μετά την εισβολή των Μογγόλων.
Μητροπολίτης Ιωαννίνων ήταν ο πρώην ηγούμενος της Μονής του Αρχιμαντριού Γαβριήλ (ναι, υπήρχε σαν μοναστήρι, από τότε, όχι η σημερινή εκκλησία, αυτή χτίστηκε εκ βάθρων όπως είναι σήμερα στα 1858 και βρισκόταν  έξω από την πόλη μέσα σε αμπέλια), που είχε διαδεχτεί τον πριν από λίγα χρόνια αποθανόντα Ματθαίο. Αυτός μάλλον θα προϊστατο της πομπής του αγιασμού των υδάτων.

Αρχαίοι Έλληνες σοφοί στη Μονή Φιλανθρωπηνών σε μεταβυζαντινή τοιχογραφία

 στο Νησί 

Η Μητρόπολη της πόλης δεν ήταν βέβαια η σημερινή του Αγίου Αθανασίου. Παραδοσιακά προστάτης της πόλης θεωρούνταν ο Αρχάγγελος Μιχαήλ, επειδή, όπως λέγεται, ο πρώτος δεσπότης της Ηπείρου ήταν ο Μιχαήλ Α' Κομνηνός Δούκας.Ο ίδιος είχε ανεγείρει το Μητροπολιτικό ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στην θέση όπου χτίστηκε το Φετιχιέ Τζαμί, μέσα στο Ιτς Καλέ.

Ο λεγόμενος Πύργος του Βοημούνδου του 11ου αι. στο Ιτς Καλέ, από τα ελάχιστα σωζόμενα κτίσματα της εποχής

 
Ας κάνουμε μιαν νοερή αναδρομή και ας φανταστούμε, σα σε παραμύθι,  το γεγονός. Γιατί ολ' αυτά, αν και Ιστορία, παραμύθι έγιναν. Βυζαντινοί άρχοντες, λαός, επιδρομείς Σέρβοι, Αλβανοί, Τούρκοι, παλάτια , πύργοι και οχυρωμένη καστροπολιτεία,  όλ' αυτά συνθέτουν μιαν εικόνα που μάλλον είναι δύσκολο ακόμα και να τη φανταστούμε, και που σχεδόν τίποτα δεν μας τη θυμίζει. Μόνον η πομπή  που καταλήγει στην ίδια θέση, εκεί στο Μώλο, με το Μητροπολίτη επικεφαλής και πίσω πλήθος το λαό, αυτό είναι ίδιο. Από τότε. Τη θυμόμαστε κι εμείς από παιδιά. Και θα τη θυμούνται και τα παιδιά μας.
 
Βιβλιογραφία:
1. Martin Crusius,Immanuel Bekker: "Corpus scriptorum historiae Byzantinae"
2. ΚΑΝΕΤΑΚΗΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ (1991, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ))," ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ: ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ"
3. Παν. Αραβαντινού: "Χρονογραφία της Ηπείρου". Αθήνα 1856
4. Λέανδρου Βρανούση: "Χρονικά της Μεσαιωνικής και Τουρκοκρατούμενης Ηπείρου". Ιωάννινα ΕΗΜ 1962
5.  Κ. Κουλίδας: “Οι συνοικίες (μαχαλάδες) και τα τοπωνύμια της πόλεως των Ιωαννίνων”. Εφημ. “Πρωϊνός Λόγος” Ιωαννίνων και "Σταθμοί στην Ιστορική διαδρομή της πόλεως των Ιωαννίνων (Μέρος Β')-Περ. Ζωσιμάδες τ. 32, Μαρ-Απρ. 2010.

6.  Γ. Παπαϊωάννου: "Γεγονότα από τη νεώτερη Ιστορία", Ιωάννινα 2010